معادن از دیرباز به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تأمین مواد اولیه و انرژی برای جوامع بشری شناخته شده‌اند. این منابع طبیعی نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی، صنعتی و اجتماعی کشورها ایفا می‌کنند و از نظر جغرافیایی و نوع، به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. معادن به دلیل شرایط کاری سخت و محیط‌های خطرناک، همواره با خطرات جانی و مالی برای کارگران و فعالان این حوزه همراه بوده‌اند. این مسئله باعث شده که بحث ایمنی و استانداردهای جهانی مرتبط با کار در معادن اهمیت ویژه‌ای پیدا کند.
در این راستا، طبقه‌بندی معادن بر اساس نوع مواد استخراجی، موقعیت جغرافیایی و روش‌های استخراج، یکی از اولین قدم‌ها در مدیریت بهتر این حوزه است. همچنین، تقسیم کارگران بر اساس تخصص‌ها و وظایف محوله، و تعیین سلسله مراتب شغلی در معادن، کمک شایانی به بهبود بهره‌وری و کاهش مخاطرات ایمنی می‌کند.
ایمنی در معادن موضوعی است که توسط نهادهای بین‌المللی نظیر سازمان جهانی کار (ILO) و استانداردهای ایمنی همچون ISO 45001 به طور جدی پیگیری می‌شود. از سوی دیگر، وظیفه کارفرمایان، دولت‌ها و جامعه نسبت به حقوق و ایمنی کارگران معدن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در کنار این مسئولیت‌ها، حوادث غیرمترقبه همچون انفجارها، ریزش تونل‌ها و مشکلات ناشی از گازهای سمی، همواره جان کارگران را تهدید می‌کند و تاکنون موارد متعددی از حوادث ناگوار معدنی در سراسر جهان و ایران به وقوع پیوسته است.
بین سود اقتصادی حاصل از استخراج معادن و خطراتی که کارگران معدن با آن مواجه‌اند، نسبت مساوی و منصفانه‌ای وجود ندارد. این عدم تعادل یکی از مسائل اساسی در صنعت معدن‌کاری است. در ادامه به چند نکته مهم در این رابطه می‌پردازیم:
۱. سود اقتصادی بالا برای کارفرمایان و شرکت‌های معدنی
معادن، به‌ویژه معادن مواد معدنی ارزشمند مانند زغال‌سنگ، طلا، مس و سنگ‌آهن، منابع اقتصادی بسیار مهمی هستند. شرکت‌های معدنی معمولاً از فروش مواد استخراج‌شده به سودهای کلان دست می‌یابند. مواد معدنی برای صنایع کلیدی مانند تولید انرژی، فلزات، فناوری‌های نوین و ساخت‌وساز ضروری‌اند و به همین دلیل تقاضای بالایی برای آن‌ها وجود دارد. بنابراین، استخراج مواد معدنی در سراسر جهان یک فعالیت اقتصادی بزرگ و سودآور محسوب می‌شود.
۲. ریسک‌ها و خطرات بالا برای کارگران معدن
در مقابل، کارگران معدن معمولاً با خطرات جدی و مستمر روبه‌رو هستند. این خطرات شامل موارد زیر است:
- انفجار گازهای سمی مانند متان: وجود گازهای خطرناک در معادن می‌تواند به انفجارهای مرگبار منجر شود.
- ریزش تونل‌ها: ساختار تونل‌های معدنی گاهی ناپایدار است و خطر ریزش، یکی از بزرگترین تهدیدها برای کارگران محسوب می‌شود.
- مشکلات سلامتی بلندمدت: کار در محیط‌های پر از گرد و غبار و مواد شیمیایی می‌تواند به بیماری‌های تنفسی مانند سیلیکوز و بیماری‌های مزمن ریه منجر شود.
- فشارهای فیزیکی: کارگران معدن اغلب در شرایط سخت جسمانی و در محیط‌های تنگ، تاریک و با دمای بالا فعالیت می‌کنند.
۳. نابرابری دستمزد و شرایط کار
بسیاری از کارگران معدن، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، دستمزدی متناسب با خطرات شغلی خود دریافت نمی‌کنند. شرکت‌های معدنی معمولاً به دنبال کاهش هزینه‌ها برای افزایش سودآوری هستند که این امر می‌تواند به کمبود سرمایه‌گذاری در ایمنی کارگران، تجهیزات محافظتی و شرایط کار مناسب منجر شود.
این نابرابری در کشورهای مختلف ممکن است شدیدتر یا کمتر باشد. در کشورهای با استانداردهای ایمنی و حقوق کارگران قوی‌تر، مانند برخی کشورهای اروپایی، کارگران معدن از حمایت بیشتری برخوردارند. اما در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، عدم اجرای قوانین ایمنی یا عدم نظارت کافی بر شرایط کار، به افزایش خطرات برای کارگران منجر می‌شود.
۵. ضرورت توازن بین سود اقتصادی و ایمنی کارگران
برای بهبود این وضعیت، باید میان سود اقتصادی حاصل از معادن و توجه به سلامت و ایمنی کارگران توازنی برقرار شود. این به معنای اجرای سختگیرانه‌تر استانداردهای ایمنی، بهبود تجهیزات حفاظتی، ارائه آموزش‌های ایمنی به کارگران و پرداخت دستمزدهای عادلانه‌تر است. از طرفی، افزایش نظارت دولتی و مشارکت کارگران در تصمیم‌گیری‌های مربوط به ایمنی، می‌تواند به کاهش خطرات شغلی کمک کند.
این مطلب، زمینه‌ای برای بررسی جامع‌تری از طبقه‌بندی معادن، ایمنی و مسئولیت‌های اجتماعی در قبال کارگران معدن، و همچنین مرور برخی از غم‌انگیزترین حوادث معدنی جهان و ایران فراهم می‌آورد:
الف. طبقه‌بندی معادن بر اساس نوع:
- معادن فلزی: مانند معادن طلا، نقره، مس، آهن و سایر فلزات گران‌بها و صنعتی.
- معادن غیر فلزی: مانند معادن زغال سنگ، فسفات، آهک، سیلیس، گچ و مواد معدنی غیر فلزی.
- معادن نفت و گاز: معادنی که به استخراج منابع انرژی مثل نفت و گاز طبیعی می‌پردازند.
- معادن زیرزمینی و روباز: بسته به روش استخراج، معادن ممکن است به معادن زیرزمینی و معادن روباز تقسیم شوند.
- معادن در مناطق خشک و بیابانی: مانند معادن نفت و گاز در خاورمیانه.
- معادن در مناطق کوهستانی: مانند معادن مس و طلا در رشته کوه‌های آند یا راکی.
- معادن قطبی و سردسیر: مانند معادن در مناطق قطب شمال و سیبری.
- معادن زیر دریایی: استخراج منابع معدنی از زیر بستر دریاها و اقیانوس‌ها.
- کارگران استخراج: افرادی که مستقیماً در عملیات حفاری و استخراج معادن مشارکت دارند.
- کارگران فنی: مهندسان معدن، ژئوفیزیکدانان و متخصصان ایمنی که مسئول کنترل فنی عملیات معدن هستند.
- کارگران پشتیبانی: افرادی که در کارهای پشتیبانی، مانند حمل و نقل مواد، نگهداری ماشین‌آلات و تأمین امنیت فعالیت می‌کنند.
- مدیران ارشد و کارفرمایان: کسانی که مسئولیت کلی معدن را بر عهده دارند و به برنامه‌ریزی و نظارت بر عملیات می‌پردازند.
- مهندسان و ناظران: مسئول نظارت بر ایمنی، استخراج و بهره‌وری در معادن هستند.
- کارگران استخراج: بخش اصلی نیروهای کاری که در فعالیت‌های عملیاتی معدن مشغول به کارند.
- سازمان جهانی کار (ILO) و استانداردهای ISO: برای حفظ ایمنی و بهبود شرایط کار در معادن، پروتکل‌ها و استانداردهای جهانی از جمله ISO 45001 (مدیریت ایمنی و سلامت شغلی) تصویب شده‌اند.
- پروتکل‌های ایمنی: شامل تجهیز کارگران به لباس‌های محافظ، ماسک‌ها، و دستگاه‌های تنفسی، نصب تجهیزات هشدار دهنده، سیستم‌های تهویه مناسب در معادن زیرزمینی و آموزش‌های ایمنی منظم.
و. وظیفه کارفرما، دولت‌ها و مردم در قبال کارگران و خانواده‌های آنان:
- کارفرمایان: باید اطمینان حاصل کنند که محیط کاری ایمن است و تجهیزات حفاظتی به کارگران ارائه شود. همچنین باید بیمه‌های شغلی و پشتیبانی‌های مالی در صورت بروز حوادث فراهم شود.
- دولت‌ها: باید قوانین سفت و سختی برای محافظت از حقوق کارگران معدن تصویب و اجرایی کنند. نظارت بر ایمنی معادن و تأمین خدمات بهداشتی برای کارگران نیز از وظایف دولت‌هاست.
- مردم: آگاهی عمومی در مورد شرایط سخت کاری کارگران معدن و حمایت از خانواده‌های آنان می‌تواند نقشی مهم در بهبود شرایط زندگی آن‌ها ایفا کند.
حوادث معدن اغلب ناشی از انفجار گازهای متان، ریزش زمین، یا نشت مواد سمی است. مواردی از حوادث غیرمترقبه:
- انفجار معدن زغال‌سنگ: ناشی از تجمع گازهای متان و انفجارهایی که باعث مرگ کارگران می‌شود.
- ریزش معادن زیرزمینی: به علت ضعف ساختاری و عدم تقویت دیواره‌ها، برخی از معادن دچار ریزش می‌شوند.
- سیل و زلزله: در مناطقی که معادن در نزدیکی منابع آب یا مناطق زلزله‌خیز قرار دارند.
- تجهیزات محافظتی فردی (PPE): مانند کلاه ایمنی، لباس محافظ، عینک و دستکش.
- سیستم‌های تهویه: برای جلوگیری از تجمع گازهای سمی و افزایش جریان هوای تازه در معادن زیرزمینی.
- آموزش ایمنی: کارگران باید به‌طور منظم آموزش‌هایی در خصوص پروتکل‌های ایمنی و نحوه مقابله با شرایط اضطراری ببینند.
- خروجی‌های اضطراری: هر معدن باید مسیرهای خروج اضطراری کافی و علائم روشن داشته باشد.
ط. غم‌انگیزترین اتفاقات جهانی مرتبط با معادن:
- فاجعه معدن کوپیاپو در شیلی (۲۰۱۰) : ۳۳ معدنچی به مدت ۶۹ روز در عمق ۷۰۰ متری معدن گیر افتادند و خوشبختانه همگی نجات یافتند.
- فاجعه معدن بنکسی در چین (۱۹۴۲) : یکی از بزرگترین حوادث معدن در تاریخ بود که منجر به مرگ حدود ۱۵۴۹ کارگر شد.
- انفجار معدن کوربون در ترکیه (۲۰۱۴): این حادثه باعث مرگ ۳۰۱ نفر شد و یکی از بدترین حوادث معدنی تاریخ ترکیه بود.
هر یک از این اتفاقات به لزوم افزایش استانداردهای ایمنی و حقوق کارگران معدن تأکید کرده و در عین حال نشان‌دهنده خطرات جدی است که کارگران با آن روبرو هستند.
حوادث مرتبط با معادن در ایران، چه در دوران گذشته و چه در دوره‌های معاصر، همواره وجود داشته و در برخی موارد با تلفات انسانی و خسارات جدی همراه بوده است. معادن ایران به دلیل اهمیت اقتصادی و ذخایر غنی مواد معدنی، همواره نقش مهمی در اقتصاد کشور داشته‌اند، اما حوادث معدن نیز به‌دلیل شرایط سخت کاری و گاه عدم رعایت اصول ایمنی، بخش تلخی از تاریخ معادن ایران بوده است.
۱. حادثه معدن یورت (۱۳۹۶) :
یکی از فاجعه‌بارترین حوادث معدنی در ایران در سال ۱۳۹۶ در معدن زغال‌سنگ یورت واقع در استان گلستان رخ داد. این حادثه به‌دلیل انفجار گاز متان در عمق ۱۳۰۰ متری معدن به وقوع پیوست و منجر به مرگ ۴۳ نفر از کارگران معدن شد. این حادثه یکی از بزرگترین حوادث معدنی ایران در دوره معاصر بود و پس از آن، انتقادهای زیادی نسبت به عدم رعایت اصول ایمنی در این معدن مطرح شد.
۲. حادثه معدن زغال‌سنگ طزره (۱۴۰۰) :
در اردیبهشت ۱۴۰۰، حادثه‌ای دیگر در معدن زغال‌سنگ طزره در استان سمنان رخ داد. این حادثه به دلیل ریزش تونل معدن اتفاق افتاد و دو نفر از کارگران در زیر آوار جان باختند. این حادثه نیز به دلیل عدم رعایت استانداردهای ایمنی و ضعف در سیستم‌های ایمنی معدن مورد انتقاد قرار گرفت.
۳. فاجعه معدن زغال‌سنگ باب نیزو (۱۳۸۸):
در سال ۱۳۸۸ در استان کرمان، معدن زغال‌سنگ باب نیزو دچار حادثه شد. به دلیل انفجار گاز متان، تعدادی از کارگران در زیر آوار جان باختند. این حادثه نیز یکی از حوادث تلخ معادن ایران در دهه اخیر بود.
۴. حادثه معدن بافق (دهه ۱۳۶۰):
معدن بافق در استان یزد نیز در دهه ۱۳۶۰ شاهد چندین حادثه بوده است. با توجه به اینکه این معدن یکی از مهم‌ترین معادن آهن کشور است، حجم بالای استخراج و کارگران زیاد، احتمال بروز حوادث در این معدن بالا بود. در دهه ۱۳۶۰ چندین مورد انفجار و ریزش در این معدن رخ داد که منجر به مرگ و مصدومیت کارگران شد.
۵. حادثه معدن سنگ آهن گل‌گهر (کرمان):
معدن سنگ آهن گل‌گهر که از مهم‌ترین معادن آهن کشور است، در طول تاریخ خود چندین حادثه از جمله ریزش و انفجار را تجربه کرده است. هرچند این حوادث نسبت به حوادث معادن زغال‌سنگ کمتر بوده، اما همواره خطرات ناشی از کار در معادن روباز و زیرزمینی این منطقه وجود داشته است.
۶ . حادثه معدن طبس (۱۴۰۳)
حادثه معدن طبس در سال ۱۴۰۳ یکی از تراژیک‌ترین وقایع در معادن زغال‌سنگ ایران است که توجه عمومی و رسانه‌ها را به خود جلب کرد. این حادثه در یکی از معادن زغال‌سنگ طبس، واقع در استان خراسان جنوبی رخ داد، منطقه‌ای که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق معدنی ایران شناخته می‌شود. در این حادثه، تعدادی از کارگران معدن در اثر انفجار و ریزش تونل‌ها جان باختند و یا گرفتار شدند.
۶. سایر حوادث معدنی در مناطق مختلف ایران:
- حادثه معدن سنگ‌تراورتن محلات: ریزش و سقوط سنگ‌ها در معدن سنگ تراورتن محلات چندین بار باعث مرگ و مصدومیت کارگران شده است.
- حوادث در معادن مس سرچشمه: به دلیل عملیات‌های بزرگ استخراج مس در سرچشمه، ریزش و انفجار در برخی مواقع حادثه‌آفرین بوده است.
دلایل اصلی وقوع حوادث در معادن ایران:
- عدم رعایت استانداردهای ایمنی: بسیاری از معادن ایران به دلایل اقتصادی یا نبود نظارت کافی، از اصول ایمنی فاصله دارند. به‌ویژه در معادن زغال‌سنگ که خطرات ناشی از گازهای متان و انفجار بسیار بالا است.
- فرسودگی تجهیزات: معادن بسیاری در ایران از تجهیزات و فناوری‌های قدیمی استفاده می‌کنند که به نوبه خود خطرات ایمنی را افزایش می‌دهد.
- نظارت ناکافی: بسیاری از کارشناسان به عدم نظارت کافی از سوی نهادهای مسئول در معادن انتقاد دارند. این ضعف نظارتی باعث می‌شود که کارفرمایان اصول ایمنی را نادیده بگیرند.
- آموزش ناکافی کارگران: کارگران معدنی اغلب آموزش‌های کافی برای مقابله با حوادث غیرمترقبه و کار با تجهیزات پیچیده معدنی دریافت نمی‌کنند.
- تصویب قوانین ایمنی بیشتر: پس از حوادثی مانند حادثه معدن یورت، دولت و مجلس شورای اسلامی تلاش‌هایی برای تصویب قوانین سختگیرانه‌تر در زمینه ایمنی معادن انجام دادند.
- نظارت بر معادن زغال‌سنگ: نظارت بر معادن زغال‌سنگ به دلیل خطرات بیشتر آن‌ها افزایش یافته و کارگران نیز ملزم به استفاده از تجهیزات حفاظتی بیشتری شده‌اند.
ارتباط حوادث معادن با وضعیت معیشتی کارگران:
حوادث معدنی نه تنها به جان باختن و مصدومیت کارگران منجر می‌شود، بلکه زندگی خانواده‌های آن‌ها را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. کارگران معادن به دلیل شرایط سخت کاری و درآمد پایین، یکی از آسیب‌پذیرترین قشرهای جامعه محسوب می‌شوند. عدم حمایت کافی از خانواده‌های کارگران پس از حوادث نیز یکی از مسائل مهم اجتماعی در این زمینه است.
