براساس مستندات تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی، قدیمی‌ترین تمدن جهان به طور کلی به تمدن بین‌النهرین (Mesopotamia) نسبت داده می‌شود. این تمدن در حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح شکل گرفت و در منطقه‌ای که امروزه شامل کشورهای عراق، سوریه و کویت است، توسعه یافت.
مختصات جغرافیایی تمدن بین‌النهرین
بین‌النهرین به معنای “سرزمین میان دو رود” است و اشاره به منطقه‌ای دارد که بین رودهای دجله و فرات قرار گرفته است. این منطقه که امروزه بخش‌هایی از خاورمیانه را شامل می‌شود، به دلیل آب و هوای مساعد و حاصلخیزی زمین‌ها، یکی از اولین مناطق مورد سکونت انسان‌ها برای کشاورزی و دامداری شد.
دلیل‌های باستان‌شناسی برای قدیمی‌ترین تمدن دنیا بودن
تمدن بین‌النهرین به عنوان یکی از اولین تمدن‌های شناخته‌شده جهان، به دلیل دلایل زیر توسط باستان‌شناسان به عنوان قدیمی‌ترین تمدن در تاریخ بشری معرفی شده است:
- نوآوری‌های کشاورزی و اقتصادی:
- اولین نشانه‌های کشاورزی سازمان‌یافته و استفاده از سیستم‌های آبیاری به منظور بهره‌برداری بهتر از زمین‌های کشاورزی در بین‌النهرین دیده می‌شود.
- کشاورزی و دامداری به ساکنین امکان داد که از زندگی کوچ‌نشینی به زندگی ثابت و شهرنشینی روی آورند.
- شهرهای بزرگ:
- اور، اوروک، لاگاش، نینوا و بابل از جمله شهرهای باستانی بین‌النهرین هستند که از بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین شهرهای آن دوران محسوب می‌شدند. شهر اوروک که در حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد شکل گرفت، یکی از اولین نمونه‌های واقعی یک شهر بزرگ بود.
- سیستم نوشتاری:
- خط میخی (Cuneiform) که در حدود ۳۳۰۰ قبل از میلاد توسعه یافت، یکی از اولین سیستم‌های نوشتاری در جهان بود. این سیستم نوشتاری به تمدن‌های بعدی امکان ثبت اسناد، رویدادها و قوانین را داد.
- قوانین و دولت‌ها:
- اولین نمونه‌های قوانین مکتوب بشری در بین‌النهرین دیده می‌شود. قانون حمورابی (۱۸۰۰ قبل از میلاد) یکی از مشهورترین قوانین مکتوب است که شامل قوانین اجتماعی، اقتصادی و کیفری بود.
- پادشاهی‌ها و دولت‌شهرهایی مانند سومر، بابل، و آشور در این منطقه شکل گرفتند که نقش‌های مهمی در اداره جامعه و ایجاد نظام سیاسی ایفا می‌کردند.
- معماری و ساختارهای مذهبی:
- در بین‌النهرین، معابد بزرگی به نام زیگورات ساخته می‌شدند که نشان‌دهنده اعتقاد به دین و خدایان متعدد بودند. این زیگورات‌ها شامل سطوح پله‌دار و معماری پیشرفتهای بودند که از سنگ و آجر ساخته می‌شدند.
- شهر بابل با برج بابل و باغ‌های معلق آن از جمله مشهورترین شاهکارهای معماری و مهندسی تمدن بین‌النهرین است.
- تحولات علمی و تکنولوژیکی:
- در این تمدن بسیاری از مفاهیم اولیه ریاضیات، ستاره‌شناسی و پزشکی توسعه یافت. سومریان از سیستم‌های عددی مبتنی بر عدد ۶۰ استفاده می‌کردند که مبنای تقسیم‌بندی زمان و زاویه‌های مدرن است.
- تقویم‌های خورشیدی و قمری، اندازه‌گیری دقیق زمان و محاسبات نجومی در بین‌النهرین پایه‌گذاری شد.
- گسترش فرهنگی و تاثیرات جهانی:
- تمدن بین‌النهرین نه تنها بر تمدن‌های بعدی خاورمیانه بلکه بر تمدن‌های یونانی، رومی و اسلامی نیز تأثیرات عمیقی داشت. فرهنگ، دانش و هنرهای این منطقه به تمدن‌های دیگر منتقل شد و پایه‌گذار بخش‌های بزرگی از تمدن بشری شد.
سایر تمدن‌های باستانی
اگرچه بین‌النهرین به عنوان اولین تمدن سازمان‌یافته شناخته می‌شود، اما سایر تمدن‌های باستانی نیز به طور همزمان در مناطق مختلف جهان ظهور کردند که هر کدام نقشی مهم در تاریخ بشری ایفا کردند:
- تمدن مصر باستان: شکل‌گیری در حدود ۳۱۰۰ سال قبل از میلاد در کنار رود نیل، معروف به معماری برجسته‌ای همچون اهرام و پیشرفتهای علمی و پزشکی.
- تمدن ایلام: تمدنی باستانی در جنوب غرب ایران که همزمان با بین‌النهرین توسعه یافت و در حوزه‌های فرهنگی و هنری دستاوردهای زیادی داشت.
- تمدن دره سند: در حدود ۲۶۰۰ قبل از میلاد در منطقه‌ای که امروزه پاکستان و شمال غرب هند است، شهرهای پیشرفتهای همچون موهنجودارو و هاراپا ایجاد شدند.
با توجه به اسناد و شواهد باستان‌شناسی، تمدن بین‌النهرین به عنوان قدیمی‌ترین تمدن دنیا شناخته می‌شود. این تمدن با نوآوری‌های علمی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، نه تنها به توسعه اجتماعی آن زمان کمک کرد، بلکه پایه‌گذار بسیاری از دستاوردهای بشری بود که تأثیرات آن تا به امروز باقی مانده است.
اما آیا تمدن جیرفت براساس کشفیات جدید قدمت بیشتری ندارد؟
تمدن جیرفت که در جنوب شرقی ایران و در نزدیکی شهر جیرفت (استان کرمان) واقع شده است، یکی از کشفیات مهم باستان‌شناسی است که به تمدن‌های باستانی پیش از تاریخ مربوط می‌شود. این تمدن که تا اوایل قرن ۲۱ میلادی نسبتاً ناشناخته بود، از زمانی که در سال ۲۰۰۱ آثار باستانی مهمی در این منطقه کشف شد، توجه بسیاری از باستان‌شناسان و محققان را به خود جلب کرد. کشفیات نشان می‌دهد که جیرفت به یکی از مهم‌ترین مراکز تمدنی در دوران باستان تعلق دارد.
کشفیات تمدن جیرفت
در این منطقه، هزاران شیء از جنس سنگ کلریت و سایر مواد ارزشمند کشف شده است که شامل آثار هنری، اشیاء مذهبی و اشیای روزمره می‌شود. این آثار نشان‌دهنده وجود یک تمدن پیشرفته با سیستم‌های هنری، مذهبی و اجتماعی پیچیده است. همچنین الواحی با خط‌هایی ناشناخته کشف شده که احتمالاً به سیستم نوشتاری این تمدن مربوط است. برخی از باستان‌شناسان معتقدند که این خط می‌تواند قدیمی‌تر از خط میخی سومریان باشد.
قدمت تمدن جیرفت
بر اساس آزمایشات کربن ۱۴ و تحقیقات باستان‌شناسی، برخی از آثار تمدن جیرفت به حدود ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد. این تاریخ، جیرفت را همزمان با تمدن‌های باستانی بزرگ دیگر همچون سومر و مصر قرار می‌دهد. با این حال، برخی شواهد نشان می‌دهد که این تمدن حتی می‌تواند قدمت بیشتری داشته باشد.
دلیل‌های ادعای قدمت بیشتر
- خط ناشناخته: یکی از مهم‌ترین دلایلی که به تمدن جیرفت اهمیت بیشتری می‌دهد، کشف الواحی با خط ناشناخته است. اگر ثابت شود که این خط مربوط به سیستم نوشتاری قدیمی‌تر از خط سومریان است، ممکن است تاریخ تمدن جیرفت را به عنوان یکی از اولین تمدن‌های نوشتاری جهان جلوتر ببرد.
- پیشرفت هنری و معماری: اشیاء سنگی و هنرهای پیچیده‌ای که در جیرفت کشف شده، نشان‌دهنده توانمندی‌های هنری و فنی بالای این تمدن است. این هنرها، به ویژه اشیاء کلریتی، با تمدن‌های دیگر قابل مقایسه نیست و احتمالاً از لحاظ زمانی، به تمدن‌های دیگر پیشی گرفته‌اند.
- شبکه‌های تجاری گسترده: برخی شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که جیرفت در مرکز یک شبکه تجاری گسترده قرار داشته و با تمدن‌های همزمان خود در بین‌النهرین، دره سند و آسیای میانه در ارتباط بوده است. این نشان می‌دهد که جیرفت از نظر تجاری و فرهنگی یکی از مراکز مهم جهان باستان بوده است.
آیا جیرفت قدیمی‌ترین تمدن جهان است؟
در حال حاضر، بین‌النهرین همچنان به عنوان قدیمی‌ترین تمدن شناخته‌شده با سیستم نوشتاری باقی مانده است. اما کشفیات جدید در جیرفت می‌تواند این فرضیه را تغییر دهد. با این حال، برای تأیید اینکه جیرفت واقعاً از نظر قدمت بر تمدن‌های بین‌النهرین پیشی می‌گیرد، نیاز به تحقیقات و کشفیات بیشتری است.
نتیجه‌گیری
تمدن جیرفت یکی از مهم‌ترین کشفیات باستان‌شناسی اخیر است و می‌تواند نشان‌دهنده وجود تمدنی بسیار قدیمی و پیشرفته در جنوب ایران باشد. اگرچه شواهدی وجود دارد که جیرفت قدمت زیادی دارد، هنوز تأیید قطعی در مورد اینکه این تمدن قدیمی‌تر از تمدن بین‌النهرین باشد، به دست نیامده است. با این حال، جیرفت به عنوان یکی از مراکز مهم تمدن‌های باستانی در خاورمیانه، نقشی کلیدی در تاریخ تمدن بشری دارد.
